Dlaczego ludzie nie czują się częścią Natury i co z tego wynika?

Coraz rzadziej jednak postrzegamy Naturę jako partnerkę, z którą możliwe jest nawiązanie relacji. Co więcej, tworzymy sztuczny dystans pomiędzy nami a Naturą, zatraciwszy poczucie, że w istocie jesteśmy jej częścią – tak samo jak motyl, drzewo, czy wilcza jagoda.

Jakie są powody przyjęcia przez nas takiego paradygmatu i dlaczego powinniśmy go zmienić?

Stosunek do przyrody ogółu ludzi wraz z którymi tworzymy społeczeństwo nie wynika z bieżących rozgrywek politycznych decydentów, nie jest tylko zbiorem przekonań wyniesionych z domu, ani pokłosiem bajek niejednokrotnie straszących dzieci mrocznymi kniejami i zamieszkującymi je złymi wilkami. Jego korzenie sięgają daleko w głąb historii naszego gatunku, którą szacuje się na około 300 000 lat (1), Początki stworzonej przez Homo sapiens cywilizacji datowane są na okres około 10 000 – 5000 lat temu (2), co oznacza że ta forma organizacji społeczności na drodze naszej ewolucji pojawiła się bardzo późno. Był to czas kształtowania się społeczności o osiadłym trybie życia, które zamiast koczownictwa przeszły na osiadły tryb życia z hodowlą i uprawą roli. Za najstarszą cywilizację uznaje się Sumerów, którzy zasiedlili tereny rzek Tygrys i Eufrat około 3500 lat p.n.e.

Wraz z możliwością podporządkowania sobie coraz to nowych aspektów Natury, dokonał się przełom w myśleniu o niej i o naszym w niej miejscu. Był to początek radykalnych zmian nie tylko dla dobrobytu naszego gatunku, ale również dla jego duchowości.

Animizm, czyli wiara w to że dusza jest atrybutem nie tylko ludzi, ale też roślin, zwierząt i nieożywionych części Natury, to najstarsza forma religii. Światopogląd ten towarzyszył Homo sapiens od czasów prehistorycznych (ok. 40 000 – 30 000 lat p.n.e), o czym świadczy m.in. zachowana sztuka naskalna. W myśl animizmu społeczności zbieracko-łowieckie żyły w przesiąkniętej szacunkiem symbiozie z Naturą, od łaski której uzależniony był ich byt. Najprawdopodobniej więc pierwotnie nie chodziło w animizmie wyłącznie o romantyczną z dzisiejszej perspektywy wizję duchowego zespojenia z Matką Naturą, ale również (a może przede wszystkim) o strach przed kaprysami sił, które mogły zagwarantować przeżycie kolejnego sezonu lub przynieść niechybną zagładę.

Wraz ze wspomnianym rozwojem rolnictwa i osiadłego trybu życia postrzeganie Natury przez ludzi ewoluowało. Obraz człowieka jako części Natury zaczął ustępować wizji człowieka, który posiada moc jej kontroli. Jednocześnie zaczęły powstawać religie politeistyczne, w których czczono m.in. bóstwa związane z płodnością, rolnictwem i cyklami przyrody (np. bogini Inanna w Mezopotamii). Wizja Natury jako substancji nierozerwalnie spajającej istoty ludzkie z resztą środowiska zaczęła więc tracić na znaczeniu. Będący systemem rozproszonym i opartym na osobistych relacjach z duchami animizm nie oparł się sile zorganizowanych religii, które ułatwiały zarządzanie rosnącymi populacjami poprzez centralną strukturę władzy.

W pierwszych wiekach naszej ery popularność zdobyły religie monoteistyczne, na czele z chrześcijaństwem. Zgodnie z jego doktryną Bóg jest transcendentny i oddzielony od stworzenia, a Natura stała się już tylko świadectwem boskiego aktu stworzenia. Sama w sobie straciła status „boskiej” i przestała być przedmiotem kultu. W Biblii została dodatkowo przedstawiona jako oddana ludziom we władanie, co potwierdzają słowa Boga tuż po stworzeniu człowieka:

„Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną; abyście panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi.” (3)

Fakt, że Natura jaką znamy z naszej strefy klimatycznej nie znalazła swojej pełnej reprezentacji w Biblii ma dalekosiężne skutki. Tekst, na podstawie którego stara się kształtować światopogląd kilku miliardów ludzi na całym świecie opowiada o wydarzeniach rozgrywających się na terenach pustynnych, skalistych wzgórzach i częściowo pośród roślinności śródziemnomorskiej. Panujący tam klimat jest bardziej gorący i suchy niż w większości Europy, co nie daje bohaterom możliwości doświadczania przyrody w znanym nam spektrum. Gdyby Jezus spacerował z apostołami po zielonych dąbrowach, słuchał szumu brzóz, leżąc u ich stóp wśród paproci i zachwycał się geniuszem żuków oraz innych leśnych istot, z pewnością żylibyśmy w świecie opartym w dużo mniejszej skali na bezdusznym wyzysku Natury.

Niestety myślenie ludzi w naszym kręgu kulturowym zdominował wspomniany wizerunek „ziemi poddanej” namaszczonemu gatunkowi. Taki pogląd jawnie stał w sprzeczności z licznymi w tamtych czasach religiami animistycznymi, które zaczęto wypierać poprzez aktywną ekspansję i misjonarstwo chrześcijaństwa i islamu. Choć więc religie abrahamowe traktowały przyrodę jako dzieło Boże, paradoksalnie doprowadziły do jej desakralizacji i usankcjonowały człowieka jako jej władcę .

Już w filozofii antycznej Grecji pojawiały się idee przyznające człowiekowi szczególne miejsce w otaczającym świecie. Zdaniem Arystotelesa istotę przyrody stanowi różnorodność, w obrębie której każdy byt ma wyznaczone miejsce i funkcje. Zaznacza jednak, że Natura jest uporządkowana hierarchicznie, a o zajmowanym w niej poziomie decyduje stopień złożoności organizmu. Biorąc więc pod uwagę swój wysoki poziom rozwoju, człowiek miał zajmować w przyrodzie pozycję naczelną. (4)

W renesansie (XV-XVI w.) umysły najznakomitszych myślicieli owładnął antropocentryzm, przez co optyka filozofów, uczonych i artystów umiejscowiła człowieka w centrum ich rozważań. To człowiek, ludzki organizm i ludzki umysł stały się miarą i punktem wyjścia do poznania tajemnic wszechświata, rządzących nim praw i obowiązującej moralności. Takie podejście implikuje oczywiście konkretne decyzje w życiu politycznym i społecznym, a utrwalone przez wieki – staje się jednym z fundamentów kultury. I chociaż wciąż można odnaleźć w dziełach z epoki zachwyt przyrodą, służyła ona co najwyżej za drogę do zrozumienia boskiego porządku, sama w sobie nie posiadając transcendentalnego pierwiastka. Natura przestała być utożsamiana z czymś żywym i życiodajnym na rzecz wizji sprawnie funkcjonującej maszyny.

Ten mechanistyczny pogląd był naczelną narracją o Naturze przez ostatnie 500 lat i wciąż kształtuje kolejne pokolenia, dla których możliwość matematycznego tłumaczenia zasad biologii jest bardziej frapująca niż refleksja nad samoorganizującą się mistyczną siłą.

Ciągły rozwój miast oraz wzrost potrzeb ich mieszkańców od początku wymuszały zmiany społeczne i gospodarcze, czego doskonałym przykładem była rewolucja przemysłowa z XVIII w. Rozwój technologii, niezmiennie w antropocentrycznym ujęciu, przyniósł ówczesnym  ludziom niezaprzeczalne korzyści. Nie miał jednak litości dla środowiska naturalnego. Przyroda zyskała na znaczeniu jedynie jako zasób do eksploatacji, tracąc resztki swego duchowego charakteru.

Warto zauważyć, że wpływ na coraz rzadsze dostrzeganie w Naturze jej boskiego pierwiastka miał (i wciąż ma) fakt coraz dotkliwszego fizycznego oddzielenia zamieszkujących miasta ludzi od naturalnych przestrzeni. Przestaliśmy mieć na co dzień kontakt z fauną i florą, przez co mamy coraz mniej okazji na budowanie i podtrzymywanie z nią więzi. Z kolei rozproszone po świecie rdzenne społeczności, których przywiązanie do Natury wciąż jest głębokie i ewidentne, muszą walczyć o prawo do egzystowania zgodnie ze swoją kulturą i tradycjami. Jesteśmy świadkami ich zaniku, spowodowanego konsekwentnym wypieraniem przez kulturę przemysłową.

Kolejnym elementem osłabiającym na przestrzeni wieków pozycję Natury w życiu przeciętnego człowieka jest wciąż dominujący u nas pruski system edukacji. On również nie pomaga w opartym na fascynacji bezpośrednim doświadczaniu tajemnicy zachodzących w przyrodzie procesów. Koncentruje się za to na przekazywaniu w sposób zmechanizowany wiedzy czysto teoretycznej. Ten model edukacyjny powstał na przełomie XVIII i XIX wieku w odpowiedzi na narodowe zapotrzebowanie na piśmiennych żołnierzy, skrupulatnych urzędników i wydajnych robotników. Zarówno wygląd sali lekcyjnej, jak i schemat zajęć oraz organizacja placówki służyły jednemu nadrzędnemu celowi – wdrukowaniu w młode umysły poszanowania hierarchii i posłuszeństwa, a przez to ograniczenie samodzielnego myślenia. (6) Dlatego cały czas uczymy się gotowych schematów myślowych bez przestrzeni na konstruktywne kontestowanie rzeczywistości. Z zasady przyjmujemy ją taką, jaką została nam przedstawiona przez wszelkiego rodzaju autorytety. Mało kto więc bierze jeszcze pod uwagę myśl, że Natura może być czymś więcej niż zasobem w służbie człowieka. Że może być partnerka, przewodniczką, drogą do duchowych odkryć i spełnionego, harmonijnego życia.

Nauka coraz częściej kieruje swoją uwagę na związek dobrostanu fizycznego i psychicznego z ekspozycją na Naturę. To ważne, ponieważ do niedawna tezy o uzdrawiającej mocy niektórych roślin i związanych z Naturą praktyk były traktowane przez środowiska akademickie lekceważąco. Z biegiem czasu nawet część pogardzanej medycyny ludowej znalazła swoją reprezentację w publikacjach naukowych. Powszechny powrót do leczenia choćby części dolegliwości naturalnymi metodami jest niezwykle trudny w związku z wpojonym nam przekonaniem o wyższości syntetycznych specyfików nad ich naturalnymi odpowiednikami. Ta narracja jest jednym z głównych oręży farmaceutycznego lobby, dla którego naturalna medycyna jest finansowym zagrożeniem.

Tymczasem całkowite wypieranie tradycyjnej medycyny z naszego życia rodzi poważne konsekwencje w kontekście naszego stosunku do Natury. Przez tysiąclecia różne gatunki roślin na całym świecie uznawane były za święte lub traktowano je jak dary od bogów. Źródłem tych przekonań była skierowana do konkretnej rośliny wdzięczność za uratowanie zdrowia i życia lub za pomoc w spłodzeniu dziecka i utrzymaniu ciąży. Wspomniana wdzięczność łączyła się następnie z szacunkiem, leżącym u podstaw każdej zdrowej relacji.

Oferowanym nam współcześnie tabletkom brakuje podmiotowości – nie wywodzą się bezpośrednio z żadnego znanego nam ekosystemu; są wytwarzane w wielkich laboratoriach na zlecenie potężnych korporacji. Są bezosobowym produktem, w którym nigdy nie tętniło życie i który przez to w żaden sposób nie zbliża nas do Natury. Buduje to w wielu umysłach przeświadczenie, że oto ostatecznie uniezależniliśmy się od przyrody, że przewyższyliśmy ją swoim intelektem, więc do niczego więcej jej już nie potrzebujemy.

Na szczęście są na świecie miejsca, w których zauważyć można odwrotny trend. Tak jest na przykład w Indiach, gdzie powołano Ministerstwo AYUSH, mające na celu promocję Ajurwedy jako równorzędnego systemu medycznego, obok medycyny konwencjonalnej. W ramach AYUSH finansowane są badania o standardach zachodnich (Evidence-Based Medicine/EBM), które pozwalają na koegzystencję tradycji i nowoczesności w ramach opieki zdrowia. (7) Takie rozwiązanie pomaga również odbudowywać świadomą zależność społeczeństw od zamieszkiwanych przez nie ekosystemów.

Jak już wspomniałem, historię naszego gatunku szacuje się na około 300 000 lat, a radykalne odsunięcie od Natury nastąpiło w XVIII w., wraz z rewolucją przemysłową. Gdyby przyrównać więc nasz gatunek do 70-letniej osoby, okazałoby się że opuściła ona otoczenie w którym spędziła całe życie ledwo 2 tygodnie temu… W tym czasie dramatycznie ograniczono jej dostęp do niemal wszystkich znanych przestrzeni, faktur, zapachów i dźwięków. Nietrudno wyobrazić sobie dezorientację, lęk i stres wywołane taką sytuacją. Nasze organizmy wykazują dobrą zdolność do adaptacji, jednak tempo i jej zakres są ograniczone.

Ewoluowaliśmy jako gatunek funkcjonujący w bezpośrednim otoczeniu Natury, co ukształtowało nas genetycznie i fizjologicznie. Nasze organizmy są biologicznie przystosowane do życia w przyrodzie i dlatego reagują na Naturę w konkretny sposób, niezależnie od indywidualnych przekonań.

Niech za przykład naszego przystosowania do życia w Naturze posłuży zdolność naszych oczu do rozpoznawania koloru zielonego, tak ściśle z nią związanego. Okazuje się, że jesteśmy w stanie rozróżnić około 100 odcieni zieleni – zdecydowanie więcej, niż jakąkolwiek inną barwę wraz z jej pochodnymi. (8) Taka umiejętność była oczywiście niezbędna dla naszych przodków, żyjących na co dzień pośród setek, jeśli nie tysięcy roślin. Ponadto dowiedziono, że barwa zielona uspokaja nas, ułatwia skupienie i prowadzi do bardziej skoordynowanych reakcji motorycznych. (9)

Kolejnym śladem adaptacji ewolucyjnej naszego gatunku jest zdolność do wyczuwania geosminy, czyli związku chemicznego, który nadaje charakterystyczny zapach wilgotnej ziemi po deszczu. Ludzki nos jest niezwykle czuły na geosminę, potrafiąc wykryć jej stężenie nawet na poziomie 5 cząsteczek na trylion i jest to dla nas jeden z najniższych progów detekcji. Dla porównania zapach zawartego w zmywaczu do paznokci acetonu wykrywamy przy 20 cząsteczkach na milion, a wanilii przy 2 cząsteczkach na miliard. Różnica jest więc zasadnicza. Zdolność wykrywania wilgoci była kluczowa dla naszego gatunku nie tylko w suchych regionach Afryki, ale też w całej jego migracyjnej historii, zwiększając szanse przetrwania przez lokalizację dostępu do wody i pożywienia.

Powyższe przykłady traktują o immanentnych cechach naszego organizmu, wektor skierowany jest więc w ich przypadku na zewnątrz. Bez trudu można jednak znaleźć w wynikach badań naukowych dziesiątki przykładów na sytuację odwrotną, kiedy to otoczenie Natury działa na nas – do wewnątrz.

Już samo wdychanie leśnego powietrza sprawia, że wprowadzamy do naszego ustroju aerobiologiczną mieszankę czynnych substancji. Jednymi z nich są fitoncydy, czyli związki chemiczne produkowane przez rośliny w celu komunikacji oraz obrony przed mikroorganizmami, takimi jak bakterie, wirusy i grzyby. Okazało się, że nawet po dostaniu się do ciała człowieka działają przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybicznie i  przeciwwirusowo. Udowodniono też, że ich obecność w ciele zwiększa liczbę i aktywność przeciwnowotworowych komórek NK, znacząco obniża poziom hormonu stresu (kortyzolu). Dodatkowo mogą wyraźnie obniżać ciśnienie krwi i tętno, zwiększać zmienność rytmu zatokowego, osłabiać aktywność układu współczulnego i podnosić aktywność układu przywspółczulnego, co owocuje poczuciem odprężenia.

Również terpeny działają  przeciwzapalnie oraz bakteriobójczo. Są powszechnie obecne w różnych częściach roślin, a zwłaszcza w olejkach eterycznych i żywicach. Rośliny używają ich do przyciągania lub odstraszania zwierząt, a przez ludzi wykorzystywane są z dużą skutecznością w aromaterapii.

Dotykając glebę nagą skórą, uziemiamy się, czyli inicjujemy proces wyrównywania ładunków elektrycznych w naszym ciele. Uziemienie redukuje stany zapalne i poziom odczuwania bólu, przyspiesza gojenie ran oraz zmniejsza lepkość krwi. (10)

Dodatkowo w przypadku stania boso na ziemi, zbierania owoców runa leśnego lub grzebana rękami w ziemi (częsty przypadek prac ogrodniczych) mamy bezpośredni kontakt ze znajdującą się w glebie bakterią Mycobacterium vaccae. W wyniku jej działania nasz mózg zwiększa produkcję serotoniny i noradrenaliny, przez co czujemy się szczęśliwsi i spokojniejsi.

Co więcej, stwierdzono że dotykanie naturalnych elementów, takich jak kora drzew czy woda, pobudza receptory czuciowe, co prowadzi do redukcji napięcia i stresu. (11) Ponadto tego rodzaju praktyki sprzyjają pogłębianiu uważności i osadzaniu się w chwili obecnej, co ma pozytywny wpływ na zdrowie psychiczne.

Obrany przez nas kierunek nie jest jednak idealny, czego przykładem może być stale rosnąca grupa tzw. „chorób cywilizacyjnych”. Częściową odpowiedzią na pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy zdaje się być postępująca izolacja od otoczenia, które towarzyszyło nam przez zdecydowaną większość czasu naszej biologicznej ewolucji.

Należy wyraźnie zaznaczyć, że brak regularnego dostępu do naturalnych przestrzeni ma negatywny wpływ na naszą kondycję fizyczną i psychiczną. Można znaleźć na ten temat wiele naukowych opracowań, a w toczących się dyskusjach coraz częściej pojawia się zaproponowany przez Richarda Louva termin „Zespołu Deficytu Natury”. Choć nie jest formalnie medyczną diagnozą, to jednak celnie wskazuje negatywne konsekwencje braku kontaktu z Naturą, w szczególności wśród dzieci i młodzieży.

W kontekście problemów psychicznych mówi się w szczególności o zwiększonym poziomie stresu i lęku, który zdecydowanie częściej obserwuje się u osób z ograniczonym kontaktem z Naturą. Brak nawyku przebywania w dzieciństwie w przyrodzie wiąże się z gorszym zdrowiem psychicznym w dorosłości, w tym z wyższym ryzykiem depresji. (12) Udowodniono, że kontakt z przyrodą obniża poziom kortyzolu, co bezpośrednio przekłada się na poprawę samopoczucia i satysfakcji z życia.

Ponadto dzieci spędzające mniej czasu na świeżym powietrzu mają krótszy czas skupienia uwagi i trudności w rozwiązywaniu problemów. Rosnąca tendencja do spędzania czasu w zamkniętych pomieszczeniach zbiera swoje żniwo m.in. w postaci zastraszającego wzrostu diagnoz przypadków ADHD.

Jako przykład problemów fizycznych na pierwszym miejscu wskazuje się otyłość. Osoby spędzające mniej czasu na zewnątrz są bardziej narażone na siedzący tryb życia, co zwiększa ryzyko otyłości i związanych z nią problemów zdrowotnych, np. nadciśnienia tętniczego. Z drugiej strony, kontakt z odpowiednim leśnym ekosystemem może bezpośrednio obniżyć ciśnienie krwi (13). Jak wspomniałem wcześniej, regularny kontakt z naturalnym środowiskiem wspiera układ immunologiczny, a co za tym idzie – jego brak sprzyja osłabieniu odporności. U osób unikających naturalnych przestrzeni zaobserwowano również koordynację ruchową na zauważalnie niższym poziomie niż wśród amatorów outdooru.

Od strony społecznej warto napomknąć, że regularne przebywanie w Naturze wzmacnia kreatywność i potencjał intelektualny, wspiera rozwój emocjonalny, a także poprawia samopoczucie. Brak ekspozycji na działanie przyrody powoduje więc deficyty w każdym z tych obszarów. W konsekwencji niedobór kontaktu z Naturą może prowadzić do pogłębienia poczucia braku sensu, przynależności i wyobcowania. Taki stan implikuje ograniczenia interakcji społecznych i osłabienia więzi z innymi ludźmi. Nie bez powodu okazało się, że w wielkich miastach to parki pełnią funkcję „stabilizatorów społecznych”, ułatwiając interakcje osobom które w innych okolicznościach nie nawiązałyby kontaktu z obcymi. (14)

Oczywiście samo przebywanie w Lesie nigdy nie było i nie stanie się remedium na wszystkie nasze problemy, jednak może w wyraźny sposób przyczynić się do polepszenia jakości naszego życia – zarówno fizycznego, jak i psychicznego.

Dlatego tak ważne jest budowanie i ciągłe pielęgnowanie naszej relacji z Naturą, w tym przypominanie sobie, że jesteśmy jej integralną częścią.

Im szybciej to zrozumiemy, tym większą mamy szansę  na konwersję ze społeczeństwa wyzyskującego Naturę na wspólnotę żyjącą z nią w zgodzie – czyli w zgodzie z sobą samym i swoimi potrzebami.

W kolejnym artykule chciałbym przedstawić kilka przykładów tego, w jaki sposób możemy pogłębiać relację z otaczającą nas Naturą.